در بدخشان تاجیکستان، نوروز جشنی انسانی، ملی و مذهبی، جشن خویشاوندی انسان و طبیعت، احیا شدن، سخاوت، مهربانی، عفو و گذشت، غم زدایی و فال نیک گرفتن و آغاز نوسازی‌ها است.
در روستاهای بدخشان نوروز و یا «شگون بهار مبارک»، صبح روز 16 مارس (26 اسفند) با صدای نی و مراسم خانه تکانی آغاز می‌شود. خانه تکانی هنگامی که آفتاب به برج حمل نزدیک و روز چهارشنبه است، انجام می‌شود.
خانه تکانی با 2 جارو که یکی را «پیاده جاروب» و دیگری را «سواره جاروب» می‌نامند، با یکی سقف و با دیگری فرش خانه را تمیز می‌کنند.
هدف از مراسم خانه تکانی این است که به عقیده مردم، انسان باید به استقبال روز نو و سال نو با ظاهر و باطن پاک وارد شود.
در روز اول نوروز، مردم منطقه طبق سنت موسوم به «جاروبندان» و خانه تکانی، جارویی را بسته و با آن به تمیز کردن منزل و حیاط‌های خود می‌پردازند.
در نوروز، زن و مرد لباس نو به تن می‌کنند و شاید یکی از رموز خانه تکانی باطن، بخشیدن خطاهای یکدیگر باشد. خانواده‌ها وسایل خانه را بیرون می‌برند و به تمیز کردن آن می‌پردازند و به امید خوشبختی و برکت روزگار، یک مشت آرد را به روی ستون‌های خانه می‌مالند.
رمز خانه تکانی در بدخشان در تمیز کردن منزل از آفت‌های سال گذشته برای استقبال از سال نو است.
پس از تمیزی منزل، اعضای خانواده یکی یکی با ندای شگون بهار مبارک، وارد خانه می‌شوند. کدبانو با جواب «بر روی شما مبارک»، به کتف راست وارد شوندگان کمی آرد می‌پاشد. بچه‌ها در روز اول نوروز، با مراسم شال اندازی، هدیه‌های نوروزی می‌گیرند.
- «کیلاغوزغوز» پیک بهار
پس از خانه تکانی، اعضای خانواده یکی یکی با ندای «شگون بهار مبارک» و با در دست داشتن « گفورچاک» (غنچه گل کاری شده بید یا غلغله) که آن را «آرچای نوروز» می‌نامند، وارد خانه می‌شوند.
کدبانو در پاسخ به ندای به روی شما مبارک به کتف راست وارد شوندگان، مشتی از آرد می‌پاشد و گفورچاک یا غلغله نوروز را از دست آنها گرفته، در بالای سقف خانه نصب می‌کند این نشانه‌های نوروزی تا نوروز دیگر در خانه می‌ماند. بچه‌ها در روز آغاز نوروز با اجرای مراسم شال اندازی و یا کیلاغوزغوز، هدایای نوروزی را جمع می‌کنند.
کیلاغوزغوز نام پرنده‌ای است که به هنگام بهار از کشورهای گرم به پامیر می‌آید و آن را «سفیر» یا «پیک بهار» می‌نامند. بچه‌ها بی‌صبرانه غروب آفتاب را انتظار می‌کشند، همچون سیل پرندگان سفیر بهار، بر فراز بام‌ها می‌روند و جلوتر از همه، رسم سکوت خانوادگی را پیش از سال نو، که چند ساعتی به آن مانده و «پیچرامچ» نامیده می‌شود را می‌شکنند.
بچه‌ها با انداختن شال از روزنه خانه، به داخل آن، شعر نوروزی می‌خوانند و از صاحبخانه کلوچه و انواع شیرینی و پول هدیه می‌گیرند.
شب، اهل خانواده سر سفره طعام نوروزی جمع می‌شوند. در دهات دوردست، «باج یک»، نوعی طعام مخصوص نوروز از باقلا و کله پاچه گوسفند، آماده می‌کنند.
در روستای «وخان» رسم است که روز نوروز با جوشیدن چشمه، هر کس تلاش می‌کند تا بیش از دیگران از چشمه با کوزه یا سطل، آب بردارد زیرا به باور مردم به خانه چنین شخصی، رزق و روزی بیشتری وارد می‌شود و خیر و برکت خانواده افزایش می‌یابد.
همچنین چون در اکثر دهات، چشمه‌های آب گرم وجود دارد، مردم در این روز خود را در آب چشمه می‌شویند.
- «آرچای نوروز- شاخه بید»
ساکنان بدخشان معتقدند که آیین‌های باستانی نوروز بیشتر از همه در بدخشان باقی مانده‌اند. در اینجا به خاطر تزئین خانه در سال نو حتی آرچای نوروزی را تهیه می‌کنند، آرچای سفید نوروزی از شاخه بریده نشده بید آماده می‌شود.
هرچند در بدخشان، استادان چیره دست زیادند اما آماده کردن آرچای نوروزی مهارت مخصوص می‌خواهد و چنین استادانی، انگشت شمارند.
به استقبال بهار و نوروز، استاد با استفاده از قیچی تیز و ناخنکی چوبین، که در نوک قیچی زده می‌شود، از چوب بید آرچای نوروزی آماده می‌کند.
آرچای نوروزی، سفید است و نمود آن خوشه‌های پربار گندم را به یاد می‌آورد، رمز حاصل فراوان و ساعت خوشبختی را به یاد می‌آورد.
ساکنان روستای «اتخوری» ناحیه «شغنان» می‌گویند که آنها آرچا و یا غلغله نوروزی با رنگ سبز قرمز می‌گذاشتند و آن با آرچای همشه سبز حقیقی شباهت پیدا می‌کند.
نوروز در بدخشان به نام «شاگون» (گامون) یاد می‌شود و مردم بدخشان هنگام تهنیت و شادباش به همدیگر، شگون بهار مبارک می‌گویند.
- غذاها و بازی‌های نوروزی
«سومانک»، «کاچی»، «بات یا حلوا»، «شیروگان»، «باچ یا دلیا»، معمول‌ترین غذاهای نوروزی در بدخشان است. بیشتر غذاها از گندم، آرد و شیر تهیه می‌شود.
یکی از بازی‌های نوروزی کودکان در بدخشان، «کیلاغوزغوز» یا «تالاب - تالاب» است، کودکان روسری‌ها را به دست گرفته به بام‌های خانه‌ها می‌روند و از روزنه آن را به درون خانه می‌اندازند آنها سرودهای ویژه می‌خوانند که صاحبخانه با شنیدن آن باید در روسری این کودکان شیرینی ببندد.
همچنین در بدخشان، بازی‌های نوروزی از جمله، «لاش»، «الوان چاک»، «وجول بازی»، «سنچیک یا کالبازی»، «کبک جنگ»، «خروس جنگ»، تخم مرغ بازی و امثال این‌ها، معمولا در روزهای نوروزی برگزار می‌شوند.
- «نوروز، روز مخصوص کشاورزان»
از سوی دیگر نوروز در بدخشان، روز مخصوص کشاورزان است آنها در این روز یک جفت گاو نر را به مزرعه می‌برند بر زمین دانه می‌پاشند و شخم می‌زنند.
منظور از این کار فال نیک گرفتن است یعنی پس از تحمل سردی زمستان که به خصوص در این منطقه طاقت فرسا است از مزرعه خویش حاصل فراوان و از آسمان فیض و احسان طلب می‌کنند.
«سرجفتی» یکی از مراسم رایج نوروز در بدخشان است که براساس آن یک جفت گاو نر با ساز و سرود، سر زمین برده می‌شوند و کشاورزان با سردادن سرود «یک دانه هزار و از هزار بی‌شمار»، نخستین بذر را می‌پاشند.
اما در برخی از محلات دیگر مانند «وخان» در نوروز با دعا، گوسفند، بز، گاونر و یا حیوان دیگر را به خانه درآورده، پس از این که به صورت این حیوانات مشتی از آرد و «ششپ طعام» مخصوص که از آمیختن مغز زردآلو، یخ و شیر آماده می شود، آنها را سیر می‌کنند.
در این منطقه سننی مثل آتش افروزی و «علوپرک» نیز رایج است. هنگام آتش افروزی اشغال خانه را جمع آوری کرده در آتش می‌سوزانند.
علوپرک رسمی است که پس از افروختن آتش، اجرا می‌کنند و از بالای آتش می‌پرند و می‌گویند، «سرخی تو از من و زردی من از تو».
حتی اگر در این روز در یک خانواده بدخشانی کودکی به دنیا بیاید، والدینش او را نوروز می‌نامند. مردم به تهنیت آنها می‌آیند و می‌گویند شگون بهار مبارک.
در مجموع در بدخشان، نوروز جشنی انسانی، ملی و مذهبی، جشن خویشاوندی انسان و طبیعت، احیا شدن، سخاوت، مهربانی، عفو و گذشت، غم زدایی و فال نیک گرفتن و آغاز نوسازی‌ها است.
